- नारायण ढुंगाना
दिउँसो २ बजे निकुञ्जबाट शुरु भएको जङ्गल सफारीको टोली अपराह्न ४ बजे झण्डै १० किलोमिटर उत्तर बाल्कुने नजिकै पुग्यो। सडक छेउमै १० मिटर पर आराम गर्दै थियो विश्वकै दुर्लभ पाटेबाघ।
जगत रिजालले एक्कासी बाघ लस्केको देखे। ‘टाइगर, टाइगर’, रिजालले सङ्केत गर्दै गाडी रोक्न भने।
झाडीमा विश्वकै दुर्लभ मानिएको भाले पाटेबाघ आराम गरेर बसिरहेको थियो। बाघ आफ्नै सुरमा थियो। उसलाई नबिथोले मान्छेलाई आक्रमण गर्दैन भन्ने सबैलाई थाहा थियो।
सबै जनाले बाघको तस्वीर कैद गरे। ‘दुई घण्टाको अन्तरालमै बाघ भेटिनु ठूलो उपलब्धि हो,’ वन्यजन्तुको फोटो खिच्दै आएका ‘आई क्लिक फर कन्जरभेसन’का संस्थापक सागर गिरीले भने,‘बर्दिया बाघ अवलोकनका लागि उत्कृष्ट गन्तव्य हो।’
सन् २०१३ को बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जमा दुर्लभ वन्यजन्तु पाटेबाघ ५० वटा भेटिएको थियो। गत साल मात्रै गरिएको आन्तरिक गणनामा बाघको सङ्ख्या बढेर ६२ पुगेको बताउँछन् निकुञ्जका प्रमुख संरक्षण अधिकृत रमेश थापा।
निकुञ्जस्थित गेरुवा नदी तटीय क्षेत्रमा बाघका लागि व्यवस्थित बासस्थान छ। निकुञ्जका प्रमुख संरक्षण अधिकृत थापा भन्छन्,‘गेरुवा तटीय क्षेत्रमा पानी, आहारा र बासस्थानको सम्मिश्रण छ।
त्यसैले यहाँ बाघ सधै हुन्छ।’ बाघले उक्त तटीय क्षेत्रमा आफ्नो टेरिटोरी (क्षेत्र) बनाएर मिलेर बसेको थापा बताउँछन्।
बर्दिया निकुञ्जको ९६८ वर्ग किलोमिटर क्षेत्र मध्य बबई उपत्यका, तीनकुने, लालमाटे, धनेशताल, बाल्कुने, भेल्लर ट्री, किङफिसरलगायत क्षेत्रमा बाघ पाइन्छ। यीमध्ये अधिकांश समय तीनकुने र बाल्कुनेमा बाघ देखिने संरक्षणकर्मी जगत रिजाल बताउँछन्।
हुन त नेपालमै सबैभन्दा बढी बाघ चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा छ। नेपालमा १९८ बाघ पाइएकामा १२० बाघ चितवन निकुञ्जमा छ । बर्दियामा ५०, बाँकेमा चार, पर्सामा सात र शुक्लाफाँटामा १७ वटा बाघ रहेको राष्ट्रिय तथ्याङ्क छ ।
पाटेबाघ विश्वमा दुई हजार ५०० को हाराहारीमा रहेको तथ्याङ्क छ । नेपाल, भारत, भुटान र बंगलादेशमा यो बाघ पाइन्छ।
नेपालमा आगामी मंसिर, पुसबाट राष्ट्रिय रुपमा बाघको गणना हुन लागेकाले बाघ अझै बढ्ने अनुमान गरिएको छ।
चितवनमा भन्दा बर्दियामा बाघ सहज रुपमा अवलोकन गर्न सकिन्छ । मुख्य गरी चितवनका हात्तीलाई ढाक्ने घाँस छ। त्यसमा बाघ सजिलै लुक्ने भएकाले मुस्किलले देखिन्छ।
‘बर्दियामा पानीको मुहान र उसको क्षेत्र निश्चित छ, त्यही क्षेत्रमा ऊ धुमिरहने हुँदा केही घण्टा कुर्यो भने भेटिन्छ,’ आई क्लिक फर कन्जरभेसनका सागर गिरी भन्छन्,‘चितवनमा घना जङ्गल छ, बासस्थान धेरै छन्, जसले गर्दा बाघ देख्न मुस्किल पर्छ।’
जहाँ बाघ छ, त्यहाँको पर्यावरण स्वस्थ हुन्छ, अरू धेरै वन्यजन्तुको पनि बासस्थान राम्रो हुन्छ।
जीवजन्तुको उच्च स्थानमा हुन्छ बाघ। कसैकसैले जंगलको राजा भनेर भन्ने गर्छन्। बाघ पारिस्थितिक प्रणालीको उच्च प्रजाति भएको उल्लेख गर्छन् बर्दिया निकुञ्जका प्रमुख रमेश थापा।
बाघको सङ्ख्या बढाउन उसको बासस्थानसँगै आहारा प्रजाति समेत जोगाउन कार्यक्रम केन्द्रीत गरेको थापा बताउँछन्।
बर्दियामा हरेक वर्ष बाघ र आहारा प्रजातिको अध्ययन अनुसन्धान गर्ने गरेको र समुदायसँग मिलेर संरक्षणका काम गर्ने गरिएको छ।
यस वर्ष ‘स्वस्थ पर्यावरणका लागि बाघको संरक्षण’ भन्ने नारासहित बाघ दिवस समेत मनाइएको छ। सन् २०१० मा तत्कालीन प्रधानमन्त्री माधवकुमार नेपालले रुसमा भएको बाघसम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनमा प्रतिबद्धता जनाए अनुसार बाघलाई सन् २०२२ सम्ममा दोब्बर पार्ने लक्ष्य नेपालको छ।
सन् २००९ मा १२१ रहेको बाघ सन् २०१३ को गणनामा १९८ पुगेको छ।
अब लक्ष्य पूरा गर्न नेपालमा २४२ बाघ बनाउनु पर्ने चुनौती छ। अहिलेकै अवस्था रहने हो भने सन् २०२२ मा बाघको सङ्ख्या दोब्बर पार्ने लक्ष्य पूरा हुने चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जका सहायक संरक्षण अधिकृत एवं सूचना अधिकारी नुरेन्द्र अर्याल बताउँछन्।
बाघ कम भए पनि राम्रो बासस्थान र घनत्व निश्चित ठाउँमा भएकाले बर्दियामा देख्न सहज हुने अर्याल बताउँछन्।
बाघ जोगाउने अभियानमा मुख्य समस्या चोरी तस्करी हो। त्यसपछि वन विनाश, मिचाहा प्रजातिका झार, अतिक्रमण, भौतिक पूर्वाधार, जैविक मार्गका सडक समस्या छन्। मानव वन्यजन्तु द्वन्द्व र बासस्थान खण्डीकरणले पनि बाघ संरक्षणमा चुनौती थपिरहेको छ।
मुख्य गरी बासस्थान व्यवस्थापन, आहारा प्रजातिको संरक्षणसँगै तस्कर नियन्त्रण, घाँसे मैदान र पानीपोखरी व्यवस्थापन जरुरी हुन्छ।
हालै चितवनमा एउटा विज्ञ समूहले गरेको अध्ययनमा पाँच प्रतिशत बाघले मानवीय जोखिम बढाएको देखाएको छ। यसलाई हेर्दा पनि मानिसलाई कुनै कारण बिना बाघले आक्रमण गरिहाल्दैन।
आफ्नो क्षेत्र निर्धारण गर्न नसकेका बाघले अन्यत्र जान खोज्दा मान्छे भेटेमा मात्रै आक्रमण गर्ने राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोष चितवनका प्रमुख तथा बाघ विज्ञ डा चिरञ्जीवी पोखरेल बताउँछन्।
बाघको आनिबानीबारे डा पोखरेलले भने,‘मान्छेले नै उसको क्षेत्र बिगारेकाले समस्या आएको हो। अब हामीले नै ऊ हिँड्ने बाटोलाई सहज पारिदिनु पर्छ।’
सिमसार घाँसे मैदान व्यवस्थापन र स्थानीयसँगको समन्वय तथा समुदायमा आधारित युवा परिचालन अभियान बर्दियामा नमूना रहेकाले पनि बाघको संरक्षण राम्रो रहेको वन मन्त्रालयका वातावरण शाखा प्रमुख डा. महेश्वर ढकाल बताउँछन्।
कर्णाली नदीको पानी ढलोसँगै घाँसे मैदान र आहारा बढी प्रजाति पाइने भएकाले पछिल्लो समयमा तुलनात्मक रुपमा अन्तभन्दा बर्दियामा बाघ सहज देखिने ढकाल बताउँछन्। रासस
